Celem artykułu jest przedstawienie organizacji oraz wyników spisu ludności przeprowadzonego w grudniu 1919 r. na ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej (RP), administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (ZCZW). Głównym zadaniem ZCZW było sporządzenie bilansu strat wojennych i zbudowanie zrębów polskiej administracji na terenach Litwy historycznej, które weszły w skład odrodzonego państwa polskiego. Temu właśnie służył spis ludności w 1919 r. Jego wyniki miały duże znaczenie zarówno w historii statystyki, jak i historii Polski. Zostały w znacznej części włączone do pierwszego powszechnego spisu ludności RP przeprowadzonego przez Główny Urząd Statystyczny we wrześniu 1921 r. Umożliwiły opracowanie tymczasowego podziału administracyjnego ziem wcielonych do RP w 1921 r. po podpisaniu pokoju z Rosją. Korzystano z nich także przy tworzeniu planu rozwoju ziem wschodnich w odrodzonej Polsce.
historia statystyki, spis ludności, Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich
N0, N9
CBSL. (1920a). Grafik składu wyznaniowego narodowości [i] składu narodowościowego wyznań. Wilno: Komisariat Generalny ZCZW [Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich], Centralne Biuro Spisu Ludności [rękopis].
CBSL. (1920b). Grafik wyznaniowy [i] narodowościowy w procentach: okręgu: wileńskiego, brzeskiego, mińskiego łącznie z miastami, powiatów bez miast powiatowych, miast powiatowych; terenu objętego ZCZW [Zarządem Cywilnym Ziem Wschodnich]. Wilno: Centralne Biuro Spisu Ludności [rękopis].
Cichoracki, P. (2014). Polonisation projects for Polesia and their delivery in 1921–1939. Acta Poloniae Historica, (109), 61–79.
Ciesielski, S. (2004). Kresy Wschodnie II Rzeczypospolitej i problemy identyfikacji narodowej. W: S. Ciesielski (red.), Przemiany narodowościowe na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej 1931–1948 (s. 9–51). Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
Czekanowski, J. (1919). Note sur la statistique démographique des confins orientaux de la Pologne. Referat wygłoszony na Conférence de la paix, Paris.
Dmitruk, S. (2017). Ludność ewakuowana z zachodnich powiatów guberni grodzieńskiej na Syberii w 1916 r. na przykładzie guberni tomskiej. Przeszłość Demograficzna Polski, 39, 283–322. DOI: 10.18276/pdp.2017.39-11.
Dominiczak, H. (1992). Granica wschodnia Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1919–1939. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Eberhardt, P. (1999). Kresy Wschodnie – granice, terytorium, ludność polska. W: K. Jasiewicz (red.), Europa nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Białoruś, Litwa, Łotwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1772–1999) (s. 29–38). Warszawa: Rytm.
Gierałtowska-Kałłaur, J. (2002). Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 r.–9 września 1920 r.). Dzieje Najnowsze, 34(3), 141–148.
Gierałtowska-Kałłaur, J. (2003). Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919 r.–9 września 1920 r.). Warszawa: Wydawnictwo Neriton, Instytut Historii PAN.
GUS. (1921a). Ludność Litwy Środkowej wg spisu ludności z r. 1919. Miesięcznik Statystyczny, 4–6, 104.
GUS. (1921b). Ludność pasa neutralnego pomiędzy Litwą Środkową a Litwą Kowieńską wg spisu ludności r. 1919. Miesięcznik Statystyczny, 4–6, 105.
Holzer, J., Molenda, J. (1963). Polska w Pierwszej Wojnie Światowej. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Kirwiel, E. (2006). Cechy charakterystyczne Kresów Północno-Wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej okresu międzywojennego. Annales Universitatis Mariae Curie-Sklodowska, 13, 93–105.
Koter, M. (1997). Kresy państwowe – geneza i właściwości w świetle doświadczeń geografii politycznej. W: K. Handke (red.), Kresy – pojęcie i rzeczywistość. Zbiór studiów (s. 44–51). Warszawa: Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Kozyra, W. (2005). Polityka administracyjna władz polskich na Ziemiach Wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej w latach 1918–1926. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Sectio F, Historia, 60, 419–440.
Łossowski, P. (2002). Ostatni akt kształtowania się granic Drugiej Rzeczypospolitej – podział pasa neutralnego pomiędzy Polską a Litwą w lutym 1923 r. Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej, 37, 27–39.
Majchrowski, J. M. (1994). Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej. Warszawa: BGW.
Maliszewski, E. (1920). Polski spis ludności na Ziemiach Wschodnich z grudnia 1919 r. Wschód Polski, 10/11, 14–21.
Mielcarek, A. J. (2008). Podziały terytorialno-administracyjne II Rzeczypospolitej w zakresie administracji zespolonej. Warszawa: Wydawnictwo Neriton.
Mielcarek, A. J. (2011). Węzłowe zagadnienia ustrojowe Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich (1919–1920) w świetle aktów normatywnych. Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego, 14, 241–251.
Mironowicz, E. (2007). Białoruś. Warszawa: Wydawnictwo Trio.
Nowak, A. (1993). Wojna polsko-sowiecka 1919–1921 roku w świetle najnowszych publikacji. Kwartalnik Historyczny, 100(3), 79–107.
Olszewska, R., Dłuska, T. (1981).Tematyka i organizacja spisów powszechnych w Polsce. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny.
Praesent, H. (1919). Kriegsmäßige Volkszählungen im Generalgouvernement Warschau und die Bevölkerungszahl in Kongreß-Polen. Jahrbücher für Nationalökonomie und Statistik, 113(1), 52–64.
Romer, E. (1920). Spis ludności na terenach administrowanych przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (grudzień 1919). Lwów–Warszawa: Książnica Polska Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych.
Romer, E., Szumański, T. (1920). Mapa etnograficzna Ziem Wschodnich (Polska, Litwa, Białoruś) podług spisu oficjalnego z grudnia 1919. Lwów: Lit. Akc. Tow.
Rzepkowski, A. (2005). Spisy ludności na ziemiach polskich w latach 1789–1939. Przegląd Nauk Historycznych, 4(2), 101–125.
Siemakowicz, M. (1998). Spisy ludności a zagadnienie narodowościowe z uwzględnieniem spraw szkolnictwa dla mniejszości białoruskiej w II Rzeczypospolitej. Białoruskie Zeszyty Historyczne, 10, 82–106.
Strzelecki, Z., Toczyński, T. (2002). Spisy ludności Rzeczypospolitej Polskiej 1921–2002. Warszawa: Polskie Towarzystwo Demograficzne, Główny Urząd Statystyczny.
Szturm de Sztrem, T., Wakar, W. (1920). Spis ludności na Litwie. Ekonomista, 4, 33–36.
Szturm de Sztrem, T., Wakar, W. (1921). Stosunki narodowościowe na terenach b. Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich: według spisu z 1919 r. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Gospodarstwa Społecznego.
Śleszyński, W. (red.). (2009). Polesie w polityce rządów II Rzeczypospolitej. Białystok–Kraków: Instytut Historii Uniwersytetu w Białymstoku, Wydawnictwo Avalon.
Śleszyński, W., Szarejko, M. (2018). Niepodległa: ziemie wschodnie II Rzeczypospolitej. Białystok: Muzeum Pamięci Sybiru.
Thugutt, S. (1915). Polska i Polacy. Ilość i rozsiedlenie ludności polskiej. Warszawa: Polskie Towarzystwo Krajoznawcze.
Tomaszewski, J. (1963). Z dziejów Polesia 1921–1939. Zarys stosunków społeczno-ekonomicznych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Tomaszewski, J. (1985). Ojczyzna nie tylko Polaków. Mniejszości narodowe w Polsce w latach 1918–1939. Warszawa: Młodzieżowa Agencja Wydawnicza.
