Artykuł opracowano na podstawie kwerendy w polskich i niemieckich źródłach drukowanych oraz archiwalnych — opracowaniach, przyczynkach, monografiach, studiach historycznych i leksykonach statystycznych, a przede wszystkim w wielotomowych seriach Królewsko-Pruskiego Biura Statystycznego w Berlinie i publikacjach Cesarskiego Biura Statystycznego Rzeszy Niemieckiej.
W artykule omówiono wyniki badań statystycznych biur pruskich dotyczące ziem polskich pod panowaniem pruskim, Polaków w spisach pruskich, statystyki miejskiej Wrocławia, Berlina i Poznania, statystyków polskich działających w Prusach i polskich towarzystw naukowych w zaborze pruskim zajmujących się badaniami ekonomicznymi. Przedstawiono także literaturę przedmiotu i oceniono przydatność statystyki pruskiej w badaniach historycznych (dotyczących zwłaszcza demografii i spraw gospodarczych) w odniesieniu do rozwoju ziem polskich pod panowaniem pruskim.
historia statystyki, statystyka pruska, statystycy polscy
B29, C19, N01, N93
Abt, S. (1994). Statystyka w Wielkopolsce. W: Rozwój myśli i instytucji statystycznych na ziemiach polskich (s. 93—97). Warszawa: GUS.
Anders, P. (2006). Patroni wielkopolskich ulic. Poznań: Wydawnictwo Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej i Centrum Animacji Kultury.
Batorowska, H. (1992). Jan Nepomucen Bobrowicz: polski wydawca i księgarz w Saksonii w czasach Wielkiej Emigracji. Kraków: Wydawnictwo Naukowe WSP.
Bär, M. (1909). Westpreussen unter Friedrich dem Grossen. Leipzig.
Behre, O. (1905). Geschichte der Statistik in Brandenburg-Preussen bis zur Gründung des Königlichen Statistischen Bureaus. Berlin.
Belzyt, L. (1998). Sprachliche Minderheiten im preussischen Staat 1815—1914. Die preussische Sprachenstatistik in Bearbeitung und Kommentar. Marburg.
Berger, J. (1993). Ziemie polskie pod panowaniem pruskim. W: J. Pawlik (red.), Główny Urząd Statystyczny 1918—1993 (s. 20—22). Warszawa: GUS.
Berger, J. (2012). Buławski Rajmund (1892—1947). W: Statystycy polscy (s. 54—56). Warszawa: GUS.
Bergman, E. (1883). Zur Geschichte der Entwicklung deutscher, polnischer und jüdischer Bevölkerung in der Provinz Posen seit 1824. Tübingen.
Beukemann, W. (1911). Methode und Umfang der deutschen Volkszählungen. W: Die Statistik in Deutschland nach heutigen Stand (s. 199—201, 223). München.
Blenck, E. (1885). Das Königliche Statistische Bureau in Berlin. Berlin: Verlag des Königlichen statistischen Bureau.
Blenck, E. (1898). Das Königliche Statistische Bureau während der Jahre 1885 bis 1896. Berlin: Verlag des Königlichen statistischen Bureau.
Blenck, E. (1905). Festschrift des Königlich Preussischen Statistischen Bureau: Das Konigliche statistische Bureau im ersten Jahrhundert seines Bestehens 1805—1905. Berlin: Verlag des Königlichen Statistischen Bureaus.
Boeckh, R. (1863). Die geschichtliche Entwicklung der amtlichen Statistik des Preussischen Staates im Auftrage des Directors des Königlichen Statistischen Bureau Herrn Dr Engel. Eine Festgabe für den Internationalen Congres in Berlin. Berlin.
Boras, Z. (2005). Obrzeża nowożytnej Rzeczypospolitej: kwestie wyznaniowe, społeczne i narodowościowe. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Broesike, M. (1911). Sprachenstatistik. W: Die Statistik in Deutschland nach ihrem heutigen Stand. München.
Broesike, M. (1912). Deutsche und Polen der Provinz Posen im Lichte der Statistik. Zeitschrift der Königlichen Preussischen Statistischen Landesamt. Berlin.
Buzek, J. (1909). Historia polityki narodowościowej rządu pruskiego wobec Polaków. Od traktatów wiedeńskich do ustaw wyjątkowych z r. 1908. Lwów: Wiedza i Życie. Wydawnictwo Związku Naukowo-Literackiego.
Cabaj, J. (2007). Walczyć nauką za sprawę Ojczyzny. Zjazdy ponadzaborowe polskich środowisk naukowych i zawodowych jako czynnik integracji narodowej (1869—1914). Siedlce: Wydawnictwo Akademii Podlaskiej.
Chojecki, D. (2015). Umieralność niemowląt w „polskich” rejencjach Prus na początku XX w. Przeszłość Demograficzna Polski, 37, 147—189.
Chojecki, D., Włodarczyk, E. (2012). Topodemograficzny atlas gmin i obszarów dworskich Pomorza Zachodniego w 1871 roku. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.
Chojnacki, W. (1994). Bibliografia kalendarzy polonijnych 1838—1982. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Chojnacki, W. (1997). Z dziejów drukarstwa polskiego w Królewcu. Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 3, 340—349.
Dieterici, K. F. W. (1838—1857). Statistische Übersicht der wichtigsten Gegenstände des Verkehrs und Verbrauchs im Preußischen Staate und im deutschen Zollverbande, in dem Zeitraume von 1831 bis 1836. Berlin.
Dieterici, K. F. W. (1846). Der Volkswohlstand im Preussischen Staate. In Vergleichungen aus den Jahren vor 1806 u. von 1828 bis 1832. Berlin-Posen-Bromberg.
Dieterici, K. F. W. (1847). Über Auswanderungen und Einwanderungen, letztere in besonderer Beziehung auf den Preußischen Staat; vom statistischen Standpunkte. Berlin-Posen-Bromberg.
Dieterici, K. F. W. (1848). Die Bevölkerung des Preußischen Staats nach der amtlichen Aufnahme des Jahres 1846. Berlin.
Dieterici, K. F. W. (1857).Über die Zunahme der Bevölkerung im preußischen Staate in Bezug auf Verteilung derselben nach Stadt und Land. Berlin.
Dieterici, K. F. W. (1861). Handbuch der Statistik des preussischen Staates. Berlin.
Dziamski, S. (1981). August Cieszkowski. W: Wielkopolski Słownik Biograficzny. Warszawa-Poznań: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Dzięczkowski, A. (1980). Stanisław Pernaczyński (1872—1930). W: Polski Słownik Biograficzny. Wrocław: Ossolineum, 632 i 633.
Firich, K. (1921). Porównanie procentu dzieci polskich Górnego Śląska według spisów w latach 1906—1911 z wynikami plebiscytu pokazujące nadwyżkę odsetka Polaków według spisów w latach 1906—1911 w porównaniu z wynikami plebiscytu na Górnym Śląsku. W: Polskość Śląska
według urzędowych źródeł pruskich a wyniki plebiscytu. Warszawa.
Galos, A. (1956). Polskość Śląska w XIX wieku w świetle niemieckich materiałów statystycznych. W: E. Maleczyńska (red.), Szkice z dziejów Śląska. Warszawa: Książka i Wiedza.
Gawryszewski, A. (1969). Polskie mapy narodowościowe, wyznaniowe i językowe. Bibliografia (lata 1827—1967). Warszawa: Instytut Geografii Polskiej Akademii Nauk.
Gaziński, R., Gut, P. (2014). Historische Büchlein i Geheime Finanz Bücher jako przykłady źródeł do dziejów społeczeństwa miejskiego na Pomorzu Pruskim w II połowie XVIII wieku. Przeszłość Demograficzna Polski, 36.
Gerss, W. (2010). Historische systematische Bevölkerungsstatistik. W: W. Gerss (red.), Bevölkerungsentwicklung in Zeit und Raum. Dataquellen und Methoden zur Quantitativen Analyse. Wiesbaden: VS Verlag für Sozialwissenschaften.
Gulczyński, A. (1995). Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej. Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Guldon, Z., Wajda, K. (1970). Źródła statystyczne do dziejów Pomorza Wschodniego i Kujaw od XVI do początków XX w. Charakterystyka, stan zachowania, wartość naukowa. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika.
GUS. (2003). Historia Polski w liczbach, t. 1 Państwo. Społeczeństwo. Warszawa: GUS.
GUS. (2017). Historia Polski w liczbach, t. 4 Statystyka Polski. Wczoraj i dzisiaj. Warszawa: GUS.
Hoffmann, J. G. (1821). Beiträge zur Statistik des Preussischen Staats. Berlin.
Hoffmann, J. G. (1839). Die Bevölkerung des preussischen Staats nach dem Ergebnisse der zu Ende des Jahre 1837 amtlich aufgenommenen Nachrichten staatswirthchaftlicher, gewerblicher und sittlicher Beziehungen dargestellt. Berlin.
Hoffmann, J. G. (1840). Die Lehre vom Geld. Berlin.
Hoffmann, J. G. (1840). Die Lehre von den Steuern. Berlin.
Hoffmann, J. G. (1843). Sammlung kleiner Schriften staatswirtschaftlichen Inhalts. Berlin.
Holsche, A. K. (1792). Netzedistrikt, ein Beytrag zur Länder und Volkerkunde mit statistischen Nachrichten. Königsberg.
Holsche, A. K. (1801—1804). Geographie und Statistik in West-, Süd- und Neu-Ostpreusen — Geografia i statystyka zachodnich, południowych i nowych wschodnich Prus. Berlin.
Jasiński, G. (2009). Statystyki językowe powiatów mazurskich z pierwszej połowy XIX wieku (do 1862 roku). Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 1(263), 97—130.
Jezierski, A. (red.). (1993). Historia Polski w liczbach. Warszawa: GUS.
Kaczmarski, B. (1967). Ocena spisów ludności na Śląsku z pierwszej połowy XIX wieku. Przeszłość Demograficzna Polski. Materiały i Studia, 1, 35.
Kalembka, S. (1971). Wielka Emigracja: polskie wychodźstwo polityczne w latach 1831—1862. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Kamiński, W. Zjazdy Prawników i Ekonomistów Polskich 1887—1922, maszynopis. Warszawa: Archiwum PTE.
Kowal, S. (1982). Społeczeństwo Wielkopolski i Pomorza Nadwiślańskiego w latach 1871—1914: przemiany demograficzne i społeczno-zawodowe. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. A. Mickiewicza.
Krug, L. (1800). Topographisch-statistisch-geographisches Wörterbuch der saamtlichen Preussischen Staaten. Halle.
Kruszka, K. (red.). (2008). Statystyczna karta historii Poznania. Poznań.
Kucharczyk, G. (2001). Cenzura pruska w Wielkopolsce w czasach zaborów 1815—1914. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Kumaniecki, A., Krzyżanowski, A. (1915). Statystyka Polski. Kraków: Polskie Towarzystwo Statystyczne.
Kwiatkowski, S. (1998a). Staszic Stanisław 1755—1826. W: Słownik biograficzny statystyków polskich (s. 299 i 300). Warszawa: GUS.
Kwiatkowski, S. (1998b). Surowiecki Wawrzyniec 1769—1827. W: Słownik biograficzny statystyków polskich (s. 316 i 317). Warszawa: GUS.
Labuda, G. (2003). Historia Pomorza, t. 2 Do roku 1815, cz. 3. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Loening, H. (1914). Johann Gottfried Hoffmann und sein Anteil an der staatswirtschaftlichen Gesetzgebung Preußens. Halle.
Lohauss, P. (2012). 150 Jahre amtliche Statistik in Berlin. Zeitschrift für amtliche Statistik Berlin-Brandenburg.
Ładogórski, T. (1952). Ocena statystyk śląskich w dobie absolutyzmu światłego (1741—1805). Przegląd Zachodni, 1—2, 53—105.
Łazowska, B. (2015). Działalność badawcza Głównego Urzędu Statystycznego w okresie II Rzeczypospolitej. Warszawa: Centralna Biblioteka Statystyczna.
Łuczak, C. (2000). Ks. Piotr Wawrzyniak (1849—1910). Poznań: PSO.
Majchrowski, J., Mazur, G., Stepan, K. (red.). (1994). Kto był kim w Drugiej Rzeczypospolitej. Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza BGW.
Martuszewski, E. (1967). Ludność polska w powiecie olsztyńskim w latach 1818—1870 w świetle statystyk pruskich. W: J. Jasiński (red.), Szkice olsztyńskie. Olsztyn.
Meitzen, A. (1868—1908). Der Boden und die landwirtschaftlichen Verhältnisse des Preussischen Staates nach dem Gebietsumfange vor 1866. Berlin.
Michalkiewicz, S. (red.). (1976). Historia Śląska, t. 2. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Ossolineum.
Michalkiewicz, S. (red.). (1985). Historia Śląska, t. 3. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Ossolineum.
Muszyński, A. (1999). Krótki zarys historii społecznego ruchu ekonomistów i Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. W: 40 lat Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego na Ziemi Lubuskiej. Zielona Góra: PTE.
Müller, K. (1927). Theorie und Technik der Statistik. Jena.
Orłowska, J., Orłowski, T. (1987). Zarys historii Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. Warszawa: PTE.
Piotrowski, B. (1983). Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. W służbie narodu i nauki 1857—1918. Poznań: Krajowa Agencja Wydawnicza.
Puslowski, L. (1872). Das Königlich Preussisches Statistisches Bureau und seine Dependentien, Geschichte, Organisation und Verwaltung. Berlin.
Rezler, M. (1994). Sylwetki zasłużonych poznaniaków. Biogramy historyczne. W: K. Matusiak (red.), Wielka księga miasta Poznania. Poznań: Dom Wydawniczy Koziołki Poznańskie.
Rogmann, H. (1937). Die Bevölkerungsentwicklung im preussichen Osten in den letzten hundert Jahren. Berlin: Volk und Reich Verlag.
Romer, E. (1919). Polacy na kresach pomorskich i pojeziernych. Lwów.
Roszkowski, W. (1977). Społeczny ruch ekonomistów w Polsce przed rokiem 1939. Warszawa: PTE.
Saenger, K. (1934/1935). Das Preussische Landesamt 1805—1934. Ein Nachruf. Allgemeines Statistisches Archiv, 24, 445—460.
Sajdek, W. (2008). Postęp bez rozboju. Podstawy teorii dynamizmu społecznego w filozofii Augusta Cieszkowskiego. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Schwartz, O. (1904). Leopold Krug als Nationalökonom. Frankfurt am Main.
Słupski, Z. Ś. (1911). Atlas ziem polskich. Poznań: Gebethner i Wolff.
Sordylowa, B. (1994). Towarzystwa naukowe i upowszechniające naukę działające w przeszłości na ziemiach polskich. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Statistisches Landesamt Berlin (1962). 100 Jahre Berliner Statistik. Festschrift zum hundertjährigen Bestehen der Berliner Statistischen Amtes. Berlin-Schöneberg.
Szymański, R. (1874). Niektóre szczegóły ze statystyki ludności polskiej w zaborze pruskim. Poznań.
Trzeciakowski, L. (1973). Pod pruskim zaborem 1850—1918. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Wajda, K. (1969). Migracje ludności wiejskiej Pomorza Wschodniego w latach 1850—1914. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Wajda, K. (1988). Ludność miejska Prus Zachodnich w latach 1871—1910. Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 321—336.
Wajda, K. (1992). Przeszłość statystyczna obecnego woj. toruńskiego. Ludność i gospodarka w ujęciu statystyki polskiej z lat 1861—1919. Toruń: PTS, WUS.
Wajda, K. (1994). Statystyka ludnościowa na ziemiach polskich pod panowaniem pruskim od połowy XVIII wieku do 1919 r. W: S. Jońca (red.), Rozwój myśli i instytucji statystycznych na ziemiach polskich, 107—116. Warszawa: GUS.
Wakar, W. (1914). Ludność polska. Ilość i rozprzestrzenienie. Warszawa.
Wakar, W. (1917). Rozwój terytorialny narodowości polskiej, cz. 1. Kielce.
Wąsicki, J. (1953). Towarzystwo Ekonomiczne Międzyrzeckie w Prusach Południowych w 1802 roku. Przegląd Zachodni, 1—3, 182—248.
Weber, P. (1914). Die Polen in Oberschlesien. Eine statistische Untersuchung. Berlin.
Weinfeld, I. (1923). Tablice statystyczne Polski 1923. Warszawa-Bydgoszcz: Instytut Wydawniczy Biblioteka Polska.
Zakrzewski, Z. (1976). Towarzystwa ekonomiczne w Wielkopolsce. W: Z. Zakrzewski (red.), Akademia Ekonomiczna w Poznaniu 1926—1976 (s. 247 i 248). Warszawa-Poznań.
Zaleski, S. (1920). Développement de la population polonaise dans le Grand-Duché de Poznań et dans la Prusse Occidentale 1890—1914. W: S. Zaleski (red.), Atlas de l’Encyklopédie Polonaise, 2. Territoire et population. Fribourg-Geneve: Editions du Comité Polonais en Amérique. Bureau cart. De’l Enc. polonaise. Mapa 15.
Zaleski, Z. (1932). Śp. Witold Hedinger. Kronika Miasta Poznania, 1, 144 i 145.
Zimmermann, K. (1915). Fryderyk Wielki i jego kolonizacja rolna na ziemiach polskich. Poznań.
Żeglicki, J. (1969a). „Prusy i Szląsk Pruski” — krainy przez wielorakie narody słowiańskie zamieszkane. Statystyk Terenowy, 9, 23—25.
Żeglicki, J. (1969b). O Wydziale Statystycznym Towarzystwa Literackiego i pracach statystycznych emigracji po powstaniu listopadowym. Statystyk Terenowy, 4, 25—27.
Żeglicki, J. (1969 c). Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Statystyk Terenowy, 8, 27 i 28.
Żeglicki, J. (1970). Poznańskie „podania statystyczne” o Polsce i jej Ziemiach Zachodnich i Północnych. Statystyk Terenowy, 4, 28 i 29.
Żeglicki, J. (1971). Poznański prekursor statystyki historycznej. Statystyk Terenowy, 9, 26—28.
